Trong vùng bắc British Columbia nổi tiếng về ngọc bích nephrite, một địa điểm ngoạn mục là quê hương của thứ ngọc bích nephrite mới nhất, rực rỡ nhất, mờ đục nhất, xanh biếc và rắn chắc nhất đã được khám phá.

 

Đứng trên mép một hố vừa được mở ra, nơi một tảng ngọc bích 20 tấn nằm hết sức lộ thiên, tôi ngỡ ngàng trước nét đẹp ngoại hạng này. Bên dưới một đỉnh núi vô danh của Canada có độ cao 6000 feet, tôi xoay qua bên trái để nhìn về phương bắc, về hướng rặng Cassiar trải rộng khoảng 110 dặm đường chim bay từ địa điểm của chúng tôi đứng, gần điểm cuối của tỉnh British Columbia, đến biên giới Yukon. Không khí tôi hít thở thật sâu hoàn toàn trong lành, còn tầm nhìn của tôi thì không còn gián đoạn nữa. Dưới kia, nằm dài, Hồ Serpentine thon dài tưới tràn thung lũng nằm giữa chúng tôi với ngọn núi láng giềng bên kia. Quay về hướng nam, tôi còn thấy những rặng núi trùng trùng điệp điệp với những giải băng hà vạn niên làm nổi bật khuôn mặt miền bắc của chúng.

 

Độ vài trăm feet bên dưới, con đường trải sỏi một làn xe là một quả đồi thấp tròn, xanh biếc được cấu tạo hoàn toàn bằng đá serpentine[3]. Và ở đầu xa lắc bên kia tôi còn nhận ra những chiếc xe kéo và dãy nhà kho chứa hàng tạo thành bãi đóng quân của chúng tôi. Chính chỗ này, tôi nghĩ, là đường ra mỏ.

 

Khung cảnh ở đây chẳng có tí gì là vui cả. Mỏ Ngọc bích Bắc cực – chủ mỏ Kirk Makepeace đã đặt tên này cho cả  khu mỏ lẫn thứ ngọc bích nephrite mà nó sản xuất – chỉ dài độ 25 dặm đường chim bay về hướng đông của Hồ Dease. Đồn trú gần nhất cũng cách khoảng 40 dặm đường mòn khó khăn không tả được, đầy đá lởm chởm và bùn nhão không đi lại được bằng mọi cách mà bạn định liệu, bằng mọi thứ kè sát mặt đất, và bằng bất thứ gì giống như một chiếc xe chẳng hạn. Bạn phải cần đến một Xe cộ, một Cỗ máy, một chiếc Thuyền, hoặc thậm chí một con Voi.

 

Lúc đó tôi biết rằng chúng tôi đang gặp rắc rối vào lúc mà, sau khi đã lội qua được hơn hai mươi con suối đủ cỡ, chúng tôi đi ngược lên Con Sông. Trời đã mưa suốt đêm hôm trước, còn bây giờ chúng tôi đang nhìn thẳng vào dòng nước chảy siết rộng hơn một trăm yards đầy chỗ sâu và hiểm nghèo. Tôi ném một cái nhìn nghiêm khắc về chiếc Isuzu Trooper của bọn tôi, ước gì thay vào đó là chiếc xe lưỡng cư lội nước thì hay biết mấy. Sau khi ước lượng độ cao của cửa xe, độ cao của máy xe, của bộ phận đánh lửa, và chiều cao của chính mình, tôi dồn hết nghị lực khi Kirk nhốt chặt chúng tôi vào chiếc xe bốn bánh rồi lao ùm xuống nước. “Anh đã từng băng qua sông khi nó ở độ sâu này bao giờ chưa?”, tôi thốt lên. Trước khi nhận được một câu trả lời cho câu hỏi sinh tử này, ông ta trả lời cộc lốc, “Tốt hơn là hãy xắn quần lên. Nước đang ngập đến hông tôi rồi đây này.”

 

Để định hướng xung quanh Khu Rừng Bắc gần như là vô tận này, sẽ là có ích khi lưu ý rằng những lớp trầm tích ngọc bích Kutcho rộng đáng kể hơn là vào khoảng 50 dặm đường chim bay về phía đông Hồ Dease, nhưng lại đến tận 100 dặm khốn đốn bằng đường bộ. Có ba cách để đi từ con đường có lề duy nhất tại Hồ Dease đến các mỏ: bạn có thể nẩy tưng người lên trên con đường mòn đá lởm chởm; bạn có thể bay trên một chiếc phi cơ một động cơ đến một dải đất được dọn quang cho máy bay đáp và cất cánh (mỏ Bắc cực không có đất bằng phẳng cho máy bay du lịch); hoặc bạn có thể thuê một chiếc trực thăng rất đắt. Đối với cuộc hành trình suốt tuần của chúng tôi đến Kutcho và mỏ Bắc cực, chúng tôi đã sử dụng tất cả ba phương pháp vận chuyển. Thoạt đầu tôi bay gần Cessna từ Hồ Dease đến Kutcho trước khi làm cuộc hành trình dằng dặc mệt nhoài giữa Kutcho và Polar bằng xe Isuzu. Được bốc ra khỏi Polar bằng trực thăng sẽ là phương tiện chuyên chở sang duy nhất mà tôi được thưởng thức ở miền bắc.

 

Trước đó tôi đã quay lại British Columbia để xem lớp trầm tích ngọc bích Bắc cực vốn chưa được khai phá khi tôi có mặt ở mỏ năm 1986. Để hiểu được bằng cách nào British Columbia trở thành nơi sản xuất ngọc bích lớn nhất thế giới, bạn phải biết về Kirk Makepeace, “Vua Ngọc bích” không cần tranh cãi. Hiện nay ông ta khai thác khoảng 85% ngọc bích nephrite của thế giới. Một người có viễn kiến khiêm tốn, Kirk, lúc nào cũng như vậy, đã khai thác ngọc bích nhiều hơn bất cứ ai trong lịch sử. Ông ta đã bán khoảng 2400 tấn trong số 4000 tấn mà ông khai thác được. Phần còn lại hoặc là đồ thừa hoặc những tảng được bỏ lại nơi rừng núi cho tới khi ông ta cần đến chúng. Từ lời giới thiệu khiêm nhường ba trăm về trước, “Ngọc bích Bắc cực” đã nhanh chóng trở thành lãnh đạo thị trường, nhiều người mua yêu cầu đích danh “Bắc cực”.

 

“Chúng tôi chưa được biết điều gì làm cho ngọc bích Bắc cực xanh hơn và cứng hơn các loại ngọc bích nephrite khác,” Kirk nói khi chúng tôi đứng bên mép của một túi mỏ mới mở, nhâm nhi cà-phê trong khi phóng tầm nhìn bao quát 1800 feet xuống đáy thung lũng và hồ nước dưới kia. “Tôi bận bịu với việc khai thác mỏ và bán hàng đến độ tôi quên khuấy đi mất còn phải phân tích điều đó. Nhưng chúng tôi biết rằng một điều gì đó là khác biệt khi chúng tôi được tin từ nhà máy cắt Trung Hoa mà chúng tôi đang sử dụng rằng đã phải mất thêm 20% chi phí cho thời gian và kim cương để cắt ngọc bích Bắc cực.

 

“Và một số việc đã rõ ràng về địa chất. Chúng tôi biết được ngọc bích được cấu tạo như thế nào như các tảng serpentine được làm nóng chảy lại. British Columbia hiện nay là những gì trước đây nằm dưới mặt nước. Ngọc bích của chúng tôi đã khai sinh bên dưới đại dương, đủ sâu trong lớp vỏ trái đất để cung cấp hơi nóng và áp suất để hóa lỏng đá. Sau đó, trong suốt hàng triệu năm nhờ đến việc nâng lên và hình thành những ngọn núi này, ngọc bích và serpentine cũng đã được nâng lên. Do các băng hà, gió, tuyết và nước đá đã xâm thực các ngọn núi, các tảng ngọc bích dần dần lộ ra.

 

“Để trở thành nephrite, serpentine yêu cầu calcium, vốn đã được cung cấp bởi nguồn gốc nửa biển nửa cạn của nó. Mặc dù không thường xuyên tìm được calcium đậm đặc xung quanh một mỏ ngọc bích, chúng lại tìm thấy nó ở Polar, và chúng tìm được một chỉ số giá trị nếu không phải là không giải thích được. Hiện nay khi chúng tôi thấy calcium đậm đặc xung quanh mọi tảng ngọc bích mà chúng tôi đang khai thác, chúng tôi nhận ra rằng màu sắc của các tảng này sáng hơn, xanh đẹp hơn,” Kirk nói.

 

“Một quan sát hiển nhiên đối với tôi từ việc đã xem xét kỹ các tầm vóc của lớp trầm tích trên khắp thế giới chính là sẽ không có các mỏ đá quý lại không có lớp lộ thiên. Một khi bạn biết phải tìm cái gì thì việc thăm dò ngọc bích nephrite là đơn giản đến ngỡ ngàng. Trước tiên, bạn phải học cách làm thế nào phân biệt bằng mắt thường một tảng ngọc bích với một tảng đá thường. Việc khai thác mỏ ngọc bích thoạt đầu ở British Columbia chỉ đơn giản như tìm kiếm các tảng đá có lớp sỏi cát pha vàng, ngọc bích trước đó đã được chuyển đến vị trí của nó hiện tại bởi nước, bởi băng hà, hoặc do lăn xuống một ngọn núi. Những thứ “tình cờ vớ được” này được đem bán vào những năm đầu tiên từ những phát hiện ở Kutcho và Sông Fraser vào thập niên 1950.

 

“Khi những tảng đá có lớp sỏi cát pha vàng đã được đem bán rồi thì những người thợ mỏ mới ngước nhìn lên. Chẳng mấy chốc họ nhận ra rằng thiên nhiên rõ ràng đã đơn giản hóa việc dò tìm. Những vành đai serpentine xanh bóng này đã đeo quanh các đỉnh núi ở địa phương. Serpentine một mình nó thì chẳng đáng giá gì, thế nhưng vành đai serpentine lại cung cấp manh mối của những tảng đá vốn đã được tiến hóa thành ngọc bích nephrite với sự hiện diện của hơi nóng, áp suất và calcium. Vì thế, ngay cả khi các vành đai serpentine rất dễ thấy này không chứa ngọc bích thì vùng lân cận của nó lại có thể chứa. Hãy nhìn vào giao diện giữa serpentine và đá tầm gửi vào nó, tìm ra một lớp lộ thiên, xác định ngọc bích nephrite, và thế là bạn có một mỏ ngọc bích. Tiếp sau đó là công việc thực sự bắt đầu.

 “Một thợ mỏ ngọc bích thành công phải đầu tư đến nhiều triệu đô-la vào thiết bị khai thác và di chuyển những tảng đá rất lớn, mướn một đội ngũ làm việc say sưa để khai thác các tảng đá này trước khi tuyết mùa thu đổ xuống, đoạn lựa chọn loại ngọc bích nào để cưa ra và loại nào bỏ đi. Sau khi làm xong những thứ này, anh ta phải đưa các tảng đá này ra bến cảng, xây dựng một hệ thống tiếp thị toàn cầu, gặp gỡ các khách hàng để bán ngọc bích, và rồi chuẩn bị làm lại tất cả công việc này vào mùa hè năm sau. Chẳng có nhiều thợ mỏ có thể đội được nhiều loại mũ như thế đâu.”

 

Khi Kirk và tôi tìm được đường lên sườn núi trơn trượt có serpentine nằm bên trên một túi mỏ nơi các xe ủi xúc đang làm việc để làm lộ ra một tảng đá tám tấn, chúng tôi đã bò qua một túi mỏ đã được khai thác năm trước. Thở phụt cả khói từ độ cao và sau chuyến leo dốc đá thẳng đứng, Kirk giải thích, “Một hố này thôi đã cung cấp cho thế giới hầu hết lớp ngọc bích Bắc cực của năm ngoái. Chúng tôi sẽ quay lại đây, còn bây giờ chúng tôi phải khai thác túi mỏ dưới kia bởi vì chúng tôi không muốn lấp nó lại bằng những vụn vỡ mà chúng tôi bỏ đi từ việc khai thác ở đây.

 

“Hãy nhìn phần nhô ra này. Chúng tôi đang tái định nghĩa xem người ta nhận thức các lớp trầm tích ngọc bích như thế nào. Toàn bộ vòm cung này là một dãy gồm những tảng ngọc bích, 50 tấn hoặc hơn, đang trổi dậy và uốn cong khi nó trộn lẫn với serpentine. Chúng tôi đã kiểm nghiệm chúng. Hầu hết chúng chỉ như người canh giữ thôi. Quay trở lại những ngày ở Kutcho, vào thập niên 1970, chúng tôi lấy mẫu lõi các tảng đá suốt ngày và tuyển chọn khoảng ba phần trăm để chuyển đi. Hiện nay quy trình tuyển chọn của chúng tôi tinh tế hơn. Chúng tôi chuyên chở và bán hơn 25% những gì chúng tôi chuyển xuống và đưa đến giàn cưa.

 

Các mỏ ở British Columbia xuất hiện trong những vùng rộng lớn, song song với các vùng tiếp giáp giữa serpentine và đá tầm gửi. Khi một dải đất hẹp trên núi trải phẳng  thành một vùng rộng từ 200-300 mét, ngọc bích lộ thiên thường xảy ra với những tảng trồi lên, phơi ra cả hai đầu, báo hiệu rằng ngọc bích nephrite sẽ phân bố khắp dải hẹp trên núi này. Thay vì nằm dưới dạng những “thấu kính”, là cách mà các mỏ ngọc bích nephrite vẫn thường được xác định, những tảng ngọc này ở mỏ Polar và Kutcho thường nằm dưới dạng “dải”, “dãy hàng”, hoặc “mạch”.

 

Kutcho là nơi Kirk khởi sự khai thác ngọc bích vào năm 1975 như một thợ khoan. Để tránh phải vận chuyển hàng tấn những tảng đá vô giá trị, lõi đá được khoan bằng mũi khoan kim cương để phát hiện ra các màu sắc và mẫu hình bên trong của ngọc bích. Bốn năm sau đó ông làm việc như một đội trưởng.

 

Trước năm 1980, Kirk quyết định mua một mỏ. Ông hình thành một đối tác với một người bạn nắm giữ một nửa hợp đồng thuê mướn trên Núi Ogden, nằm mãi ở phía nam, gần Smithers. Năm 1982, ông  ta mua cổ phần của đối tác, và năm 1986, ông mua luôn các hợp đồng thuê mướn một nửa còn lại của núi Ogden. Sự hợp nhất này làm cho Kirk thành một nhà khai thác ngọc bích lớn nhất thế giới. Nhưng để thành công thực sự, ông ta biết rằng mình phải kiểm soát được thị trường. Ông nói, “Tôi đã bán nhiều ngọc bích hơn bất cứ ai khác, nhưng các mỏ xung quanh Kutcho lớn hơn các mỏ ở núi Ogden. Vì vậy tôi đã chọn quyền khai  thác mỏ này năm 1993, đóng mỏ Ogden lại, và chuyển hoạt động của tôi về Kutcho.

 

“Thế rồi một thợ thăm dò đã phát hiện ra mỏ Polar. Một khi người mua đã thấy được màu xanh bão hòa cao độ thì đó là thứ ngọc bích duy nhất mà họ muốn mua. Đối tác cũ của tôi đã mua 200 trong số 300 tấn ngọc bích Polar (Bắc cực) mà nhà thăm dò đã khai thác, rồi bán tất cả cho Trung Hoa. 100 tấn còn lại của nhà thăm dò đến Đài Loan. Tôi biết rằng tôi cũng phải có mỏ đó. Đã phải mất đi một thời gian, nhưng đến năm 1995, tôi thành lập một tập đoàn và mua mỏ Polar.”

 

Kirk say sưa khai thác mỏ  trong ba tháng không có tuyết vào mỗi mùa hè. Tuy nhiên ông ta vẫn tiếp tục quản lý mỏ Núi Ogden, ông khọng khai thác nó bởi vì màu sắc ngọc bích ở phía bắc British Columbia được ưa chuộng hơn. Và rồi mỏ Polar ngày một quan trọng hơn bởi vì chỉ những  người mua ngọc bích nephrite yêu cầu đích danh nó. Kutcho nổi tiếng là mỏ ngọc bích nổi tiếng nhất, chứa nhiều trữ lượng có thể cung cấp cho nhu cầu thế giới hàng trăm năm nữa.

 

KUTCHO tỏ cho thấy một số điều tiến thoái lưỡng nan về khai thác mỏ. Nếu không vì mỏ Polar thì Kutcho sẽ là ngọc bích nephrite chạm khắc có màu xanh biếc nhất thế giới rồi. Mỏ này sản xuất ít cật lực hơn Polar nhưng lại là một mỏ hấp dẫn, thường xuyên có đốm chronium và làm hồi tưởng đến Thành phố Cassiar[4]. Nhiều khu vực có thể khai thác mỏ được làm cho Kutcho thành một vị trí dễ dàng khai thác hơn, và phi trường nhỏ của nó cho phép chuyển vận người, thực phẩm, và một số đồ tiếp liệu để cắm trại mà không cần đến lái xe đường bộ. Một trăm dặm đường bộ từ Hồ Lease và 16 giờ chuyển ngọc bích đã đòi hỏi những quyết định nghiêm túc về mỗi tảng đá được khai thác. Vào mùa hè, mùa khai thác mỏ được tính từng ngày, Kirk phải xem xét một cách cẩn thận mỗi một chuyến đi đến thị trấn trong hai hay ba ngày.

 

Trong suốt thập niên qua, thị trường ngọc bích nephrite chính được chuyển từ Đài Loan trong thập niên 1980 sang Trung Hoa vào thập niên 1990. Vào thập niên này, do bởi cuộc khủng hoảng tài chính của Á Châu, các thương vụ bán ngọc bích sút giảm. Kirk đã điều chỉnh số lượng vận chuyển từ các mỏ về Vancouver để phản ánh nhu cầu của thế giới. “Không cần thiết phải khai thác và vận chuyển nhiều hơn tôi cần. Tôi có thể sẽ giới hạn ở mức khoảng 80 tấn từ Polar và 80 tấn từ Kutcho,” ông ta lưu ý. “Tôi có một số dự trữ từ hai mỏ trên ở Vancouver, và chúng tôi sẽ để lại một ít ở mỗi mỏ, và sẵn sàng đi ngay khi tuyết vừa tan vào tháng 6 tới đây. Các tảng đá thực sự tốt nơi chúng nằm trên núi, Nếu người mua có vẻ thấy rằng tôi vượt quá số lượng tồn kho thì giá sẽ giảm xuống.

 

Tại Kutcho, chỉ 25 dặm đường chim bay về phía đông Polar nhưng lại tới 6 giờ hay hơn nữa bằng đường bộ, Kirk khai thác các mép vách serpentine khổng lồ dành cho đa số hàng ngọc bích chạm khắc của thế giới. Nằm ngay phía sau “Super Bowl”, một lòng chảo khổng lồ bị vốc hất lên bởi băng hà. Xâm thực vẫn tiếp tục trên đỉnh núi bên trên được rải đầy bằng một dãy những tảng ngọc bích nephrite nhô ra treo trên vách đá đốc dựng đứng. Thoạt đầu khi ông ta khám phá ra lòng chảo này, Kirk đã tìm thấy một bộ sưu tập khổng lồ các tảng ngọc bích chồng chất lên nhau ở dưới đáy. Cứ mỗi chu kỳ đóng băng-tan băng vào mùa đông lại nhả ra thêm ngọc bích. Vì vậy Kirk đã xây dựng một con đường mòn xung quanh và leo lên núi đến tận đống của trời cho này.

 

“Nhưng khi tôi đến gần hơn, chiếc xe tải kéo trông mệt như đến lác mắt. Khi mở cửa hông ra, tôi choáng váng phát hiện ra thủ phạm thực sự nằm ngay trên lòng đường – một tảng ngọc bích khổng lồ. Mùa đông hay mùa xuân trước đó, tảng đá này trượt xuống lòng chảo trên tuyết hoặc băng dày đến vài feet tại ngay tại độ cao để rơi ùm xuống con suối Airstream và cuối cùng nằm ềnh ra lòng đường. Chẳng may, nó nằm chìa ra khỏi cửa sổ và choán hết phần sau của chiếc xe kéo. Bây giờ, chúng tôi phải quyết định xem ngọc bích có đủ tốt để chuyển về nhà để bán không.

 

TỪNG POUND HOẶC CARAT. Tại Kutcho, những người thợ mỏ và tôi đã nghỉ ngơi qua đêm trong một bãi đáp phi cơ xập xệ được xây dựng từ thập niên 1970 bởi công ty Mokawk Oil. Vào một buổi chiều (vẫn còn chạng vạng cho đến tận sau 10 giờ tối) khi một cơn mưa đầu tháng tám đổ ập xuống còn nhiệt độ thì lơ lửng trên độ đóng băng một chút, tất cả bọn tôi đều biết rằng các ngọn núi rồi ra sẽ trắng xóa vào buổi sáng.

 

Nhưng đêm nay một thùng dầu cấp nhiên liệu cho các lò sưởi để giữ ấm cho bọn tôi, một máy phát điện cung cấp cho bọn tôi những bóng đèn, một ống nước tự chảy từ một con suối nằm bên trên bãi đáp đem nước cho chúng tôi, và một chiếc TV gắn tường vẫn còn giúp chúng tôi giải trí với phim ảnh, bình luận, và chương trình một giờ về buôn bán đồ trang sức bằng ngọc bích qua mạng trực tuyến QVC. Đóng góp mới của Kirk cho bãi đáp, một đĩa vệ tinh truyền hình trực tiếp, cung cấp duy nhất tiêu khiển cho đội quân trẻ gồm năm người suốt thời khóa biểu làm việc bảy ngày một tuần còn giữ được hết ba tháng giữa sự tan băng mùa xuân và tuyết đổ mùa đông.

 

Kirk và tôi ngồi vào cuối chiếc bàn ăn trong bếp nhâm nhi ly rượu rhum trước giờ đi ngủ chuyện vãn về thế giới ngọc bích. Sau khi lắng nghe cô nhân viên bán hàng của hãng QVC lầm lẫn một cách vô vọng giữa jadeite và nephrite, hai loại đá khoáng phân biệt mà cả hai hiện nay đều được thừa nhận là ngọc bích, chúng tôi trầm ngâm nghĩ về sự liên hệ lớn lao của Trung Hoa với cả hai loại ngọc bích, lòng sùng bái thứ đá này của các bộ tộc Olmec và Maya, và sự lộn xộn của thị trường ngọc bích của hôm nay. Trung Hoa, với một truyền thống 5000 năm lộng lẫy với ngọc bích nephrite, “Đá Trời” của họ, hiện nay đã bỏ xó thứ vật chất một thời sùng kính này thành đồ chạm khắc lưu niệm và trang sức rẻ tiền trong khi đó lại tôn vinh ngọc bích jadeite là loài đá quý. Thái độ này đã đẩy giá cả nephrite xuống thấp vài đô-la một pound, ngược lại ngọc bích jadeite được bán đến hàng trăm, thậm chí hàng chục nghìn đô-la một carat.

 

Tuy vậy mà Kirk vẫn rất hãnh diện về vai trò của mình trong việc cung cấp ngọc bích nephrite cho thế giới. Trầm ngâm về sự đóng góp của mình, ông ta nói, “Lần đầu tiên trong lịch sử mới có sự cung ứng đầy đủ ngọc bích để thỏa mãn mọi nhu cầu. Những ngọn núi này sẽ tiếp tục sản xuất hàng thế kỷ nữa. Ngọc bích đã trở thành một mặt hàng, một thứ hàng hóa, và điều đó có lẽ thật bất hạnh.

 

“Có lẽ sẽ hay hơn nếu như các nền văn hóa xa xưa về ngọc bích trân trọng ngọc bích nephrite hơn vàng. Liệu anh có thể tưởng tượng rằng các hoàng đế Trung Hoa sẽ buộc các nghệ nhân của họ chạm khắc những gì nếu như họ từng thấy được ngọc bích Polar (Bắc cực) hay không? Ít ra bây giờ tôi cũng hài lòng khi biết rằng tôi có thể khai thác mỏ đủ cho bất cứ ai trên thế giới này có thể sở hữu một món hàng đẹp bằng ngọc bích với một giá hết sức phải chăng. Tôi thật hạnh phúc.”