Ngọc quý này, với vẻ rực rỡ riêng biệt và khá mỡ màng của nó, cho ra nhiều sắc thái xanh lục, nhưng còn cho nhiều gam chuyển mầu trắng, xám, đen, vàng và cam và cho các sắc tím tinh tế, vốn đã được con người biết đến từ 7 000 nghìn năm. Tuy nhiên, ở thời tiền sử, nó đã được ưa thích nhiều hơn nữa bởi tính rắn chắc vốn làm cho nó thành một vật chất lý tưởng để làm vũ khí và vật dụng. Ngay từ 3 000 năm trước công nguyên tại Trung Hoa ngọc bích đã được biết đến như ‘yu’ (ngọc), ngọc quý của vua chúa .

Trong chuỗi lịch sử nghệ thuật và văn hóa lâu dài của đế chế Trung Hoa khổng lồ, ngọc bích vẫn luôn luôn có một ý nghĩa đặc biệt, đại để có thể so sánh với vàng và kim cương ở Tây phương. Ngọc bích không chỉ được sử dụng để làm các vật dụng tinh tế và hình tượng thờ phụng mà còn dùng cho việc trang hoàng trong mộ phần của các thành viên cao cấp trong hoàng tộc. Ngày nay, thứ ngọc quý này vẫn được xem như một biểu tượng cho chân-thiện-mỹ. Nó bao hàm không chỉ những đức hạnh của Khổng giáo về sự khôn ngoan, công lý, lòng trắc ẩn, tính khiêm nhượng và can đảm mà còn biểu trưng cho sự đa tình của phụ nư. Một chuyến tham quan thị trường ngọc bích, tỷ như Hồng Kông hay Rangoon, hoặc một trong các buổi bán đấu giá ngọc bích ở Hồng Kông do Christie’s tổ chức, có thể cho biết một vài cảm nghĩ về ý nghĩa mà loại ngọc này có với người Á Châu.

 

Tuy nhiên, suốt thời kỳ Tiền-Columbus, người Mayas, Azrecz và Olmecs ở Trung Mỹ cũng vinh thăng và đánh giá ngọc bích cao hơn vàng. Người Maoris ở New-Zealand bắt đầu khắc gọt vũ khí và các vật tế lễ từ ngọc bích bản địa vào thời sơ khai, một truyền thống vẫn còn tiếp tục đến ngày nay. Tại Ai cập cổ đại, ngọc bích được ưa chuộng như loại đá tình yêu, an bình nội tại, hài hòa và cân đối. Trong các tôn giáo và nền văn hóa khác cũng vậy, ngọc bích được xem như một thứ đá mang lại may mắn và bảo vệ; ấy vậy mà chẳng nơi nào có được ý nghĩa to lớn như nó có ở Á Châu, có thể do bởi sự kiện là người ta đã biết tương đối ít về loài đá quý gây mê hoặc này. Tuy nhiên may thay, trong thời gian gần đây, sự hiểu biết của con người về loại đá quý này, vốn không chỉ mê hoặc những người thành thạo nó bởi ảnh hưởng hỗ tương của tính chất cứng rắn và bền chắc với một loạt mầu sắc diệu kỳ và vẻ óng ả tinh tế, đã được cải thiện; và sự ưa chuộng nó của họ đang trên đà gia tăng trên toàn thế giới.

 

‘Jade’, hoặc “yu”, như nó được gọi ở Trung Hoa, là nói chính xác về một loại đá đồng chủng dành cho hai loại đá quý, nephrite và jadeite.Tên gọi này phát xuất từ từ ngữ Tây-Ban-Nha “piedra de ijada’, tức là “đá-cơ quan sinh dục” (loin-stone), một loại đá được công nhận bởi người Mỹ da đỏ như một liều thuốc trị bệnh thận. Vì tác dụng có lợi của nó dành cho thận nên đá này cũng còn được biết đến như “đá nephrite xanh da trời”. Thật vậy, chính vì thế mà từ ngữ ‘nephrite’ xuất nguyên.

Cả jadeite lẫn nephrite đều được xem như ‘zhen yu’, “ngọc bích chính cống” ở Trung Hoa. Cho mãi đến đầu thế kỷ 19, các nhà khoáng vật học và chuyên viên nghiên cứu đá quý mới bắt đầu phân biệt chúng, bởi vì chúng có nét rất giống nhau về hình dáng bề ngoài, tính cứng rắn và các tính chất mà chúng thể hiện khi được xử lý. Cả hai đều rắn chắc, bởi vì chúng được cấu tạo bởi những kết tập dưới dạng hạt kết bó chặt chẽ với nhau, nhưng chúng lại khác nhau về thành phần hóa học và mầu sắc. Nephrite chủ yếu có mầu xanh lục hoặc xanh lục-xám từ đậm đến trung bình, nhưng nó cũng có thể có mầu trắng, vàng nhạt hoặc đỏ lợt. Hiếm hơn, và ít nhiều rắn chắc hơn, jadeite phơi bày các sắc mầu bao gồm xanh lục, nhưng cũng có mầu trắng và hồng, đỏ đen, nâu, và tím. Trong cả hai khoáng chất này, cách thức mà mầu sắc phân bố thay đổi rất nhiều. Chỉ trong ngọc bích thuần khiết nhất thì mầu sắc này mới được phân bố đều đặn. Cả nephrite lẫn jadeite thường có vân, tì khuyết và đường sọc chạy xuyên qua, mặc dù những điểm này không phải luôn luôn bị xem là khuyết tật. Ngược lại, một số mẫu mã này lại được xem như có giá trị đặc biệt.

 

1. Ngọc bích, từ vật chất thô đến thành phẩm

 

Jadeite hiếm hơn nephrite và vì thế được xem như quý hơn. Các trữ lượng Nephrite đã được tìm thấy ở Trung Hoa, New Zealand, Nga, Guatemala và rặng Alpes thuộc Thụy Sỹ. Ngọc bích mầu xanh lục đậm, cái gọi là Ngọc bích Canada, cũng được tìm thấy ở miền tây  Canada. Jadeite được tìm thấy ở Trung Hoa, Nga và Guatemala, nhưng các loại đá tốt nhất lại xuất xứ từ Miến Điện, hiện nay có tên là Myanmar. Tại đây, trong triển lãm đá quý hàng năm,  có tên là ‘Jade and Pearls Emporium’, các khối ngọc bích đủ kích cỡ được đem ra bán đấu giá. Khi mua đá quý thô, người mua bán cần được hưởng may mắn một cách công bình, bởi vì những viên nhỏ, khối hoặc mảnh vỡ được bán hoặc cả khối hoặc được cắt thành lát, và chỉ có những phiến rất nhỏ, kết quả của đôi lần nghiền mài sơ bộ nào đó. Cho nên người mua không thể thấy một cách chính xác những gì được ẩn giấu bên trong: ngọc bích xanh lục có giá trị, hoặc một thứ vật liệu lốm đốm và đầy vết sọc, gần như vô giá trị. Chỉ đến khi quy trình cắt xẻ bắt đầu thì phẩm chất thực sự mới được vén màn lên.

 

Trong các trung tâm cắt ngọc bích tại Quảng Châu, Bắc Kinh và Hồng Kông, ngọc thô được xử lý bằng bột carborundum và kim cương. Bởi vì ngọc bích, như một nguyên tắc, là không trong suốt, nhưng lại có một vẻ rực rỡ tinh tế, cho nên carbochon là một hình thức thích hợp nhất đối với nó. Những phiến mỏng, vốn có thể được mài mòn như mặt vật đeo, cùng với vòng đeo tay bằng ngọc bích cũng phổ biến. Các hình thể cầu, trụ và dẹp có thể được kết hợp để làm các vòng đeo cổ quyến rũ. Theo truyền thống, ngọc bích được xử lý thành các hình thon thả, chạm lộng vàng bạc hoặc chén bát bình lọ có thành mỏng. Điều này đôi khi bị xem một cách lầm lẫn là đồ chạm khắc. Phần vật chất thừa ra thực sự bị tách khỏi trong quy trình cắt gọt, và phiến đá sau đó được đánh bóng. Một lần nữa tại đây chúng ta thấy sự khác biệt tinh tế giữa nephrite và jadeite: trong khi nephrite đã được đánh bóng có bề mặt rực rỡ như tráng nhựa thực vật thì vẻ lộng lẫy mỡ màng của jadeite sau quy trình đánh bóng dường như lại chiếu sáng rất giống như gương phẳng.

 2. Điều gì làm phân biệt được ngọc bích tốt?

 

Đối với các nhà sưu tập cũng như yêu thích trang sức, ngọc bích là loài đá quý có sức mê hoặc. Tại Á Châu, hơn bất cứ nơi nào, nó được sưu tập như đồ cổ. Ngoài phẩm chất của đá quý này cùng quy trình xử lý nó, tôn giáo và niềm tin cũng đóng một vai trò quan trọng. Ở Tây phương, nhiều người thích sưu tập nó hơn dưới dạng hộp đựng thuốc hít, hộp đựng thuốc điếu, bát nhỏ hoặc nhẫn. Bởi vì mỗi nhà sưu tập có sở thích riêng cùng ưa chuộng riêng của mình về mầu sắc, kiểu cách hay hình dáng, chẳng dễ dàng gì có lời cố vấn cụ thể vào cho việc mua sắm các vật dụng bằng ngọc bích.

Tuy nhiên, cùng một lúc, ngọc bích là loài đá tuyệt vời, chẳng những ở bề ngoài truyền thống của nó mà còn ở mẫu mã tân kỳ hơn của nó. Đặc biệt là trong những năm trở lại đây, những nhà sản xuất ngọc bích và đá quý đầy sáng tạo đã đáp ứng một số mẫu mã nữ trang kỳ diệu và cập nhật, vì vậy đã trau chuốt hình ảnh của ngọc bích, vốn đã có một tính chất truyền thống cả một thời.

 

Nói chung, giá trị của ngọc bích được xác định tùy theo mầu sắc cùng cường độ của mầu sắc này, tính rực rỡ và vân sọc cùng với độ sáng và tính trong suốt của nó. Các sở thích về những mầu sắc đặc biệt nào đó thay đổi nhiều từ vùng này qua vùng khác, từ nền văn hóa này sang nền văn hóa khác. Riêng chỉ riêng về ngọc bích mà thôi, những người sành điệu phân biệt được bảy tính chất chính, từ cường độ, cho dù là mầu xanh của ngọc bích hoàng đế, cho đến mầu xanh của táo và đến mầu xanh của rau bi-na, suốt từ chặng sắc thái lợt hơn đến lốm đốm xậm hơn của mầu xanh. Những sắc thái đặc biệt này thường chồng cheo và hầu như không thể nhận biệt được bằng con mắt không nhà nghề. Tại Hoa Kỳ và Âu Châu, mầu xanh của ngọc lục bảo, mầu xanh của rau bi-na và mầu xanh của táo được xem là đặc biệt có giá trị. Mặt khác tại Viễn Đông, trắng tinh hoặc vàng tuyền với pha chút hồng dịu được đánh giá cao. Trong thế giới trang sức, sắc thái tím của hoa oải hương là rất phổ biến. Tuy nhiên chính sự hiếm có, mầu xanh lục ngọc lục bảo của ngọc bích hoàng đế, vốn long lanh ở những góc cạnh, một mầu sâu thẳm không ngờ, mới vươn rộng giá cả cao nhật của chúng. Thật chẳng may, bởi vì chẳng những ngọc bích tốt và tự nhiên được mời chào rao bán mà thường thường cả thứ sản phẩm hoặc đá giả mạo chất lượng tồi đã được đánh mầu hoặc xử lý này nọ cũng vậy. Vì thế xin cố vấn rằng ngọc bích tốt chỉ nên mua ở những nhà buôn và địa chỉ nổi tiếng, cho dù việc mua sắm được thực hiện cho bộ sưu tập hoặc như một món nữ trang.

 Năng lực biểu tượng và vẻ đẹp, nét truyền thống và tân kỳ được kết hợp trong ngọc bích bằng một cách đặc biệt hài hòa. Và trong liệu pháp ngọc quý người ta nói rằng ngọc bích “một mặt kích thích tính sáng tạo và linh hoạt, mặt kia cũng có tác dụng tạo cân bằng và hài hòa.”  Vì thế loại đá quý mỹ miều này mang lại cho chúng ta sự tươi vui, linh hoạt và hạnh phúc cùng một lúc – và rồi, ở thời đại của chúng ta, liệu còn điều gì chúng ta có thể cần đến hơn nữa không?